Natalio Raimundo Soares: RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor Lorosae

Husi Natalio Raimundo Soares

Titulu: RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosa’e
Subtitulu: Antes sem título, do que sem Pátria
Autor: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Publika ona livru ida ho titulu “RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e”. Livru ne’e hakerek husi Carlos da Silva L.F.R. Saky, membru fundador ida husi RENETIL (Resistência Nacional dos Estudantes de Timor-Leste) no hetan kontribuisaun prefasiu husi figura destakadu sira hanesan Prezidenti Republika Taur Matan Ruak, Amu Bispu Dom Carlos Felipe Ximenes Belo no Professor Katedratiku Jubiladu Antonio Barbedo de Magalhães husi Portugal.

Livru ne’e hakerek kona-ba prosesu sira hadulas iha RENETIL, hahu husi ninia formasaun iha 1988, rekrutamentu ba membru sira, espansaun husi Bali ba Java no fatin sira seluk. Livru nebe ho sub titulu “Antes sem Título, do que sem Pátria” ka “di’ak liu lakon titulu duke lakon Patria” ne’e mos koalia kona-ba metodu komunikasaun sira nebe RENETIL uza iha klandestina, mudansa prinsipiu husi partidarizmu ba apartidarizmu hodi reforsa unidadi nasional, operasaun sira nebe RENETIL halu nebe balun hetan susesu no balun lae, okupasaun ba embaixada sira rai li’ur nian iha Jakarta, manifestasaun sira nebe organiza no halu husi RENETIL atu iha Indonezia ka iha rai-li’ur sira seluk hodi bolu atensaun komunidadi internasional nian ba konflitu Timor-Lorosa’e nian.

Iha livru nebe hakerek iha dalen Tetun ne’e,  relata mos kona-ba influensia RENETIL nian iha Timor-Lorosa’e no esforsu sira nebe RENETIL halu hodi haberan rezistensia iha rai-laran. Koalia mos kona-ba avansu ho rekuo sira iha rezistensia nia laran, inkluindu persegisaun no prizaun ba lider ho membru sira RENETIL nian nebe obriga organizasaun ne’e hodi halu reorganizasaun ka restruturasaun hodi adapta-an ba situasaun foun hodi kontinua funu nafatin ba ukun-rasik-an.

Iha parte balun koalia mos kona-ba diverjensia sira nebe mosu entre estudanti sira no entre lider sira rezistensia nian relasiona ho estratejia sira nebe Komandu Superior adopta hodi lori la’o prosesu luta nian ba oin. Iha livru ne’e mos koalia kona-ba Keri Laran Sabalae, Sekretariu Komite Ezekutivu Luta Frente Klandestina (CEL/FC) nian nebe lakon misteriozamente hamutuk ho joven Remigio Tilman nebe to’o ohin loron seidauk hetan esplikasaun ruma. Diverjensia sira nebe hadulas iha luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian, tuir autor livru nian, hatudu katak iha luta ba libertasaun nasional hasoru obtakulu oioin. Diverjensia sira ne’e nudar parte ida husi dinamika funu nian rasik, tanba autor sira luta nian mai ho hanoin lahanesan hodi buka solusaun ba problema Timor-Lorosa’e nian. Interesante mos husi livru ida ne’e la’os de’it halu referensia ba dokumentu istoriku sira nebe publiku barak ladun kuinese, maibe mos halu referensia ba kritika sira nebe Komandante Xanana Gusmão halu ba organizasaun ida ne’e, liliu liga Plano Aurora, planu ida nebe RENETIL prepara iha fulan Fevereiru 1990 hodi simu Delegasaun Parlamentar Portugal nian. Komandante Xanana Gusmão hirus tebes tanba RENETIL la kordena uluk ho Komandu da Luta. Komandante Xanana Gusmão ho hirus hodi hateten Comando da Luta muda ona ba sede RENETIL nian tanba Komandu haree hanesan RENETIL mak halu fali planu ida nebe tuir lolos Komandu da Luta mak halu.

Iha livru ne’e ko’alia mos kona-ba involvimentu RENETIL nian iha organizasaun ho manifestasaun nebe halu iha 12 de Novembru 1991 nebe ramata ho masakre Santa Cruz. Alende buat hirak ne’e, iha livru ne’e mos koalia kona-ba oinsa RENETIL buka konvense povu Indonezia hodi luta hamutuk ho rezistensia liu husi estratejia “Indonesiação do conflito de Timor-Leste”. Seluk ho ne’e koalia mos kona-ba relasaun entre RENETIL ho IMPETTU nebe kontrola husi RENETIL. Livru ne’e mos ko’alia kona-ba Konvensaun Peniche nebe muda ona naran husi CNRM (Conselho Nacional da Reistência Maubere) ba iha CNRT (Conselho Nacional da Resistência Timorense) iha nebe RENETIL mos hola papel aktivu iha laran, la’os deit liu husi apresiasaun kritika sira, maibe mos kontribui ho proposta Karta Magna ida. Livru koalia mos kona-ba rekuinesimentu internasional sira ba RENETIL nomos papel RENETIL nian iha referendum 1999 nebe lori vitoria ba ukun rasik-an ba Timor-Lorosa’e. 

Resistência Nacional dos Estudantes de Timor-Leste (RENETIL) harii ofisialmente iha loron 20 fulan Juinu 1988. Harii husi estudanti universitariu na’in 10 nebe estuda iha Denpasar-Bali. Estudanti sira ne’e mak (1) La’Sama (Fernando de Araujo), (2) Lahe-Mau ka Rama Metan (Lucas da Costa), (3) Si’ak (Jose A.M.X. Gonçalves), (4) Mau-Laco (Agapito Cardoso), (5) Freezip ka Saky (Carlos da Silva Lopes), (6) Sury Sakar Subar (Marciano Octavio Garcia da Silva), (7) Mau-Terus (João de Araujo), (8) Mau-Riba (Cardoso Cardoso Fernandes), (9) Mau-Lamas (Adolfo Fontes) no (10) Tae Tudak (Julio Abel Ribeiro. 

Livru ne’e esplika motivu sira nebe lori estudante sira hodi harii RENETIL la’os de’it tanba inspira husi funu awa’in sira ita nia bei-alan sira nian ka inspira husi luta estudante sira nian iha rai seluk hanesan estudante sira husi Indonezia halu funu hasoru Olanda iha rai Olanda ka estudante sira afrika nian halu funu hasoru portugues sira iha Portugal rasik maibe violasaun ba direitu ema nian ho atrosidadi hotu-hotu nebe halu husi militar Indonezia sira, nudar faktor sira nebe obriga estudante sira involve-an iha luta hodi liberta timoroan sira husi okupasaun Indonezia nian. Tanba estudante sira to’o ona iha konkluzaun katak ho ukun-an de’it mak bele hasai timoroan sira husi terus no mate, no lori povu Timor-Lorosa’e ba iha moris ida diak liu. 

Iha livru ne’e esplika katak RENETIL moris rasik husi inisiativa estudante sira nian no iha loron 20 fulan Juinu 1988, bainhira sira deklara harii RENETIL liu husi Deklarasaun Insurreisaun Politika Estudanti Timor-Lorosa’e sira nian, sira defini ho klaru tebes lina orientador ka hanoin boot tolu makorganizasaun ne’e tuir. Hanoin tolu ne’e mak: 1) buka izola lalais estudanti timoroan sira hotu husi influensia politika, ekonomik, ideolojika no sosiu-kultural Indonezia nian; 2) dezenvolve aktividadi politika sira ho rensonansia internasional liu hosi denunsia ba mundu tomak kona-ba krimi hotu-hotu nebe Indonezia halo iha Timor-Lorosa’e no halakon prezensa Indonezia nian iha Timor-Lorosa’e; 3) prepara ema profisional sira ho konsiensia revolusionaria hodi partisipa iha rekonstrusaun nasional Timor Lorosa’e nian.

Atu hametin espiritu nasionalista no determinasaun hodi funu ba ukun-rasik-an mak RENETIL defini nudar nia lema maka “Antes sem título, do que sem Pátria” no “unidade e acção”. Antes sem título, do que sem Patria” la’os de’it hodi fo hanoin ba estudante timoroan sira hodi tau uluk interesse libertasaun rai Timor-Lorosa’e nian iha oin duke interese sira pesoal nian. Ho hanoin ida katak, bainhira ema ida sei moris no livre nia bele hetan titulu iha sa tempu de’it maibe bainhira lakon ona ita nia rain mak susar ona atu hetan hikas. Tan ne’e libertasaun ba rai Timor-Lorosa’e tenki sai nudar prioridadi prinsipal. Ho lema ida ne’e hodi halo estudanti timoroan sira tenki prontu halo sakrifisu hotu-hotu hodi bele dudu prosesu libertasaun Timor-Lorosa’e nian ba iha oin. Nune’e sakrifiu nebe estudanti sira tenki halo la’os de’it lori sira nian bolsa estudu hodi finansia rasik aktividadi sira luta nian, maibe aseita terus no mate ba ukun-rasik-an. Militanti RENETIL nian hamutuk 12 mate iha luta laran no balu soe tama iha kadeia sira Indonezia nian iha Jakarta no Timor-Lorosa’e. 

Atu lori la’o funu Timor-Lorosa’e nian ba oin, haktuir autor iha livru “RENETIL iha Luta Libertasaun ba Timor-Lorosa’e”, unidade nudar buat ida importante tebes. Tanba ne’e mak fuzaun entre RENETIL ho OJECTIL nudar hakat konkretu sira hodi hametin unidade entre joven ho estudante sira. La’os ne’e de’it, RENETIL mos halu sakrifisiu hodi husik hela tiha prinsipiu partidariu ba kotuk hodi adopta fali prinsipiu apartidariu, katak husik hela FRETILIN ba kotuk hodi bele hako’ak estudante nasionalista sira hotu.  Primeiru FALINTIL mak husik uluk FRETILIN iha 1987 hodi sai forsa estadu nian lolos, la halis ba partidu politika ruma, ikus mai, ho orientasau Komandante Xanana Gusmão nian, husu mos RENETIL husik hela FRETILIN hodi bele hakoak estudanti nasionalista timoroan hotu-hotu husi nebe de’it hodi bele luta ba ukun-rasik-an. Apartidarizmu FALINTIL ho RENETIL nian hamosu deskontentamentu maka’as iha FRETILIN nia laran, liuliu membru CCF sira iha rai li’ur. Mudansa politika sira ne’e halu membru CCF balun husi li’ur akuza Xanana Gusmão hakarak oho FRETILIN. Iha biban ida, Komandante Xanana Gusmão la tahan ona ba presaun sira husi membru sira CCF nian, ho tanis nia husu atu fila ba FRETILIN. Maibe RENETIL lahusik Xanana mesak. Liu husi editorial Neon Metin RENETIL nian, organizasaun estudantil ne’e mai defende estratejia ho mudansa politika sira nebe Xanana halo tanba Xanana tau interese nasional aas liu interese sira grupu nian. RENETIL hatan ba sira nebe akuza Xanana oho FRETILIN katak, partidu politika ka organizasaun hotu-hotu nudar instrumentu de’it, la’os ita nia objetivu. Ita nia objetivu mak ukun-rasik-an. Nudar instrumentu bele hadia ka bele troka ho instrumentu seluk nebe diak liu hodi ita bele kaer hodi funu. Tanba RENETIL defende maka’as mudansa politika sira nebe Xanana halu, timoroan balun fo alkuina xananista ba membru RENETIL sira.

Iha livru ne’e hatudu RENETIL adopta estratejia boot rua hodi tuir, nudar dalan hodi aselera prosesu ba iha ukun-rasik-an rai Timor-Lorosae nian. Estratejia rua ne’e mak “internacionalização do conflito de Timor-Leste” no “indonesiação do conflito de Timor-Leste”. Ida primeiru hakarak internasionaliza konflitu Timor-Lorosa’e nian ba mundu liu husi hakerek surat ka halo petisaun nebe estudante sira hamutuk atus asina hodi haruka ba Xefe Estado ho Governo sira iha rai-li’ur hodi exije direitu timoroan sira nian ba autodeterminasaun ho ukun-rasik-an. Buka forma opiniaun internasional ida nebe a favor ba luta timoroan sira nian ba ukun-rasik-an, liu husi publikasaun boletim sira no hatama jornalista estranjeiru sira mai iha Timor-Lorosa’e hodi haree rasik ho matan luta timoroan sira nian. La’os limite deit iha asina petisaun sira, ka halo publikasaun boletim sira, maibe halo mos okupasaun ba embaixada sira rai-liur nian iha Jakarta ka organiza manifestasaun sira iha Indonezia ka iha rai-li’ur hodi bolu atensaun komunidadi internasional nian. Seluk ho ne’e, haruka sai ninia membru sira ba rai-li’ur hodi partisipa iha konferensia internasional sira no, dezenvolve mos lobby klandestina hamutuk ho diplomata sira rai-li’ur sira nian iha Jakarta. Enkuantu “indonesiação do conflito de Timor-Leste” buka transfere funu husi Timor-Leste ba iha Indonezia. Tanba Timor-Lorosa’e nudar rai kiik ida, nune mak presiza loke luan kampu de bataila, lori konflitu Timor-Lorosa’e nian ba iha povu Indonezia nia let. Buka konsiensializa povu Indonezia katak konflitu Timor-Lorosa’e nian la’os lori terus ho mate deit ba timoroan sira maibe indoneziaoan sira mos mate barak no Indonezia ninia ekonomia sai rahun tanba funu iha Timor-Lorosa’e nebe lori kustu sira boot tebes ba povu Indonezia. Estratejia ne’e, haktuir iha livru ne’e, RENETIL buka lori povu Indonezia mai iha Rezistensia nia sorin hodi hamutuk luta ba demokratizasaun iha Indonezia no libertasaun ba rai Timor-Lorosa’e. So ho Indonezia ida ukun husi rejime demokratiku ida mak bele lori moris diak ba povu Indonezia no permiti mos libertasaun ba rai Timor-Lorosa’e. Nune’e hamonu rejime ditatorial Soeharto nian nudar imperativu ida. Soeharto monu tiha duni tanba kooperasaun entre povu rai rua ne’e, povu Indonezia hetan hikas demokrasia nebe kleur ona sira buka no Timor-Lorosa’e mos hetan hikas ninia ukun-rasik-an.

RENETIL tanba moris iha Bali, iha fatin ida estratejiku tebes, ne’e duni nia sai ponti ligasaun ba frenti luta nian tolu, armada, diplomatika ho klandestina. Fasilita komunikasaun ho korrespendensia entre frenti tolu luta nian, nune’e komunikasaun entre lider sira rezistensia nian, liuliu frente armada ho diplomatika nian.

RENETIL moris iha situasaun ida defisil tebetebes nia laran, moris iha momentu ida problema Timor-Lorosa’e nian hanesan “causa perdida” iha komunidadi internasional nia matan no iha momentu nebe timoroan barak la fiar ona atu Timor-Lorosa’e bele hetan nia ukun-rasik-an. Tuir livru ne’e, RENETIL moris hodi fo esperansa ba povu Timor-Leste, katak funu ba ukun-rasik-an la’os “causa perdida” ida. Atu fanu ema hotu nebe dukur nia konsiensia mak presiza halo internasionaliza ba problema Timor-Lorosa’e nian, fo esperansa ba povu Timor-Lorosa’e ho ba mundu tomak katak luta timoroan sira nian  la’os “causa perdida”, maibe presiza luta maka’as liu tan, luta ho aten brani liu tan. Tanba mos ida ne mak RENETIL defini ninia karater ho natureza hanesan organizasaun “semi clandestina”, tanba nudar organizasaun massa estudante sira nian presiza halo asaun nakloke iha situasaun balun hodi mundu bele hatene timoroan sira nia luta ho nia hakarak ba ukun-rasik-an.

Iha livru “RENETIL iha Luta Libetasaun Timor-Lorosa’e” haktuir RENETIL ho FALINTIL nudar organizasaun rua nebe haree malu hanesan aman ho oan, nebe sempre hamutuk hodi defende mudansa politika ho estrajejia sira nebe Comando Superior da Luta hasai. Hamutuk hodi enfrenta mos grupu sira nebe hakarak sobu unidade nasional no buka muda Comando Superior da Luta ba rai li’ur. Tanba defeza nebe makaas RENETIL halo hodi defende Comando Superior da Luta ka CNRM nia hanoin estratejika sira ba libertasaun Timor-Lorosa’e nian, nebe hetan kritika maka’as husi membru CCF sira iha rai-li’ur, no perante pasividadi UDT nian, mak iha surat Komandante Xanana Gusmão nian ida hasai iha tinan 1994, Xanana Gusmão hateten katak, iha momentu sira nebe difisil tebetebes, sein FRETILIN, sein UDT, RENETIL mak sai hanesan ponti osan mean CNRM nian ba mundu, RENETIL maka defende no hatutan CNRM nia hanoin.

Iha livru ne’e, hatudu RENETIL tuir determina perkursu luta nian balu, hanesan evita atu Komandante Xanana Gusmão labele fila ba FRETILIN hodi hametin unidade nasional no evita atu Grupo Rai Timor Maka organiza mesak Kongresu Nasional Timor oan sira nian iha Diaspora, tanba iha sira nia proposta hodi organiza Kongresu Nasional iha rai-li’ur, hatudu grupu ida ne’e hakarak muda Centro de Decisão ba iha timoroan sira iha rai-li’ur nia liman, nebe implika muda Comando Superior da Luta ba rai li’ur. RENETIL trava esforsu ida ne’e liu husi apresiasaun kritika ida ba proposta grupu Makau nian ne’e. 

Atu fasilita mos internasionaliza problema Timor Lorosa’e nian, RENETIL mos serbisu ho grupu solidariedade internasional sira husi rai oioin. Organiza manifestasaun no halo presaun total ba Indonezia. Iha Dresden, Alemaina, ditador Soeharto sai hirus no stress todan, tanba primeira vez nia enfrenta manifestasaun iha rai-liur nebe halo umilasaun total ba nia. 

Aktividadi sira nebe RENETIL halu hetan resonansia internasional duni, tanba ne’e, organizasaun ida ne’e, nudar primeira entidadi Timor-Lorosa’e nian nebe hetan rekuinesimentu internasional. Hetan rekuinesimentu ida ne’e tanba RENETIL luta makaas hodi defende direitu sira timoroan nian. Rekuinesimentu ne’e hatudu liu husi premiu Reebok Human Right Award ba Sekretariu-Jeral RENETIL nian, La’Sama. Premiu ne’e hetan iha 1993, no ikus mai iha 1995, La’Sama mos eleitu ba Vise/Prezidenti Honorario National Union of Students iha Reinu Unidu nian. 

Tanba rezistensia nebe makaas hasoru okupasaun Indonesia nian iha Timor-Lorosa’e mak membru sira RENETIL nian barak naran tama iha lista negra sira no ninia dirijente sira barak soe tama iha kadeia sira Indonezia nian. Barak lakon nia bolsa estudu tanba halo rezistensia aberta hasoru okupasaun Indonezia nian iha Timor-Lorosa’e. 

Bainhira atu tama ona ba halo preparasaun ba referendum iha Timor-Lorosa’e, RENETIL mos fo instrusaun ba ninia estrutura sira, haruka ninia militanti ho simpatizanti sira fila hotu mai iha Timor-Lorosa’e hodi tulun Komandu Superior Luta  ka CNRT hodi halo kampaina maka’as ba ukun-rasik-an hamutuk ho populasaun sira iha Timor-Lorosa’e laran tomak. Iha ne’e RENETIL mos mobiliza membru IMPETTU sira nebe RENETIL kontrola hotu ona, hodi fila hotu mai iha Timor hodi halu kampaine ba ukun-rasik-an. Nudar nia konsekuensia militante RENETIL nian lubun ida hetan oho molok no hafoin referendum. 

Iha livru ne’e, halu mos kritika balun ba situasaun aktual, iha nebe hateten, ohin loron Timor-Lorosa’e hetan tiha ona nia ukun-rasik-an, maibe ukun-an ida ne’e sei benefisia deit ema lubun oan ida. Sei mosu injustisa barak no presiza luta nafatin hodi lori Timor-Lorosa’e ba iha moris ida diak liu tuir idealizmu ho prinsipiu ukun-rasik-an nian.

Livru nebe ho pajina hamutuk 756, tuir autor, labele klasifikadu nudar istoria RENETIL nian nebe kompletu ona, tanba sei falta buat barak nebe nia la kobre hotu maibe nia sublina katak livru ida ne’e bele sai hanesan lilin oan ida ba istoriador sira, hodi buka faktu hotu-hotu nebe iha hodi bele hakerek istoria RENETIL nian ida loloos no kompletu liu. Autor rekuinese iha livru ne’e katak susar tebes ba nia atu rejista tomak militanti RENETIL ida-idak nia naran ho ninia esperiensia ka partisipasaun iha luta iha livru ida ne’e nia laran. Tanba militanti sira RENETIL nian hamutuk rihun. Nune’e, nia dehan livru nebe nia hakerek sei la sai “único”, sa tan “último” hodi hakerek kona-ba istoria RENETIL nian iha istoria luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian. Liu husi livru ne’e autor husu atu protagonista sira iha prosesu luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian, atu ida-idak ka hamutuk, hakerek kona-ba istoria Timor-Lorosa’e nian hodi kompleta no hariku liu tan istoria kona-ba funu aswa’in Timor-Lorosa’e nian.

Iha livru ne’e atur konklui katak, karik Komandanti Xanana Gusmão, hafoin hetan kritika maka’as husi membru CCF sira iha rai-li’ur hodi fila hikas ba FRETILIN, mak CNRM/CNRT la mosu atu halibur povu Timor-Lorosa’e tomak hodi kontinua luta ida ho unidade metin hasoru okupasaun Indonezia nian, no oras ne’e la iha Partidu ida ho naran Congresso Nacional de Reconstrução do Timor-Leste nebe kaer daudaun ukun iha Timor-Lorosa’e. Aleinde ida ne’e, autor mos hateten, “karik RENETIL konkorda ho ema no grupu sira nebe sempre koko beibeik hodi muda Comando Superior da Luta ba iha rai-li’ur, no ikus liu, karik RENETIL konkorda ho Komandanti Xanana Gusmão nia hanoin atu fo mandatu ba Grupu Rai-Timor Makau hodi halu Kongresu, mak Comando Superior da Luta muda tiha ona ba rai-li'ur no ikus mai funu bele hotu lais, maibe bele la hotu ho ukun-an. Istoria hatudu, rai barak nebe luta ba ukun-an, sira la manan funu tanba sira nia Comando Superior da Luta tau iha rai-li’ur iha nebe halu Comando ne’e ladun hetan lejitimidade no apoiu husi nia povu rasik”. Seluk ho ne’e, autor mos realsa katak, iha Kongresu Ekstraordiner RENETIL nian iha fulan Janeiru tinan 2000, RENETIL preve tiha ona sei mosu arbitrariedade no injtstisa sosial, tanba ne’e organizasaun ne’e hakotu ona atu RENETIL eziste nafatin hanesan Organizasaun Masa atu kombate arbitrariedadi sira hanesan “hola dezisaun konforme gostu de’it”, kontra oportunizmu politik hanesan “loke biban ba ema sira nebe buka di’ak de’it iha ukun-rasik-an nia laran, maibe la luta ba ukun-rasik-an, ka luta duni ba ukun-rasik-an maibe buka aproveita oportunidadi hotu-hotu hodi hariku-an mesamesak tanba haluha tiha ona prinsipiu sira libertação do povo nian” nune’e mos hodi kombate hasoru injustisa sosial sira. Iha mos epilogu ne’e autor sublina katak, karik ulun-bot sira iha Timor-Lorosa’e hakarak rona no fo apoiu ruma ba RENETIL nune'e mos ba organizasaun sira Rezistensia nian nebe sei moris, no iha vontade di'ak, hodi halu la’o programa balu nebe organizasaun sira ne'e dezeina no idealiza, mak ohin loron povu tomak la lakon nia esperansa atu harii Sosiedadi ida nebe justa, hakmatek, no laran metin ba nia futuru. Maski nune’e, liu husi livru ne’e autor livru nian mos apela no sadik joven intelektual Timoroan sira katak:  “maski arbitrariedadi buras, oportunizmu politik namakri lemo-lemo no injustisa sosial nia abut metin ba daudaun, maibe povu Timor Lorosa’e labele lakon esperansa hodi harii futuru nebe di’ak, tanba sei iha jerasaun foun nebe sei la’o tuir RENETIL nia ain-fatin. Tanba ne’e ba juventudi intelektual timoroan nebe ho otas nurak, RENETIL so’e lia-husuk ida: “Joven estudanti sira nebe halibur malu iha RENETIL, halu ona sakrifisiu ba sira nia futuru liu husi “antes sem título do que sem Patria!” Joven estudanti sira ho otas-nurak oras ne’e, bele halu sakrifisiu sa-ida hodi fo esperansa ba povu Timor atu harii sosiedadi nebe justa, demokratiku no feliz?” 

Vale apena sani livru “RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosa’e nian” tanba nia la’os de’it hanorin valor ho espiritu nasionalizmu, patriotizmu no aten-brani maibe nia hanorin oinsa halu sakrifisiu ba interese komum nian, hanorin prinsipiu ho valor sira disiplina, responsabilidade, dedikasaun, determinasaun, abnegasaun, tenasidade, koperasaun no solidariedade.

Hein katak protagonista sira ba libertasaun Timor-Lorosa’e nian bele hakerek nafatin livru sira hodi hariku liu tan literatura Timor-Lorosa’e nian no bele dada Timoroan sira hodi bele hetan gostu ba sani hodi hetan kuinesimentu barak liu tan hodi dezenvolve Timor-Leste ida nebe diak liu tan tuir idealizmu ita nia martir sira ba ukun-rasik-an nian. 

Nota: Hakerek ida ne'e publika ona iha jornal STL edisaun ohin, 21/05/2015