Dedikasaun Lu- Olo Iha Luta

Francisco Guterres Lu-Olo

Timoroman, Dili - Independensia rai ida nian laos buat nebe fasil maibe hodi ruin no ran maka sosa no liu husi terus no susar oi-oin. Timoroman.com iha edisaun ida nee (20 de Maiu 2013) desidi dada lia ho Eis titular Francisco Guterres Lu-Olo, (Eis Presidente Parlamentu Nasional I Assembleia Konstituente), kona ba ninia dedikasaun iha luta ba libertasaun nasional too Timor Leste hetan nia independensia, no saida maka nia sei hakarak kontinua atu halo iha liberdade (ukun aan) nee nia laran.

Mas afinal buat hotu nebe maka nia bele halo iha momentu neba too ohin loron la seluk, mai deit husi ninia dever hanesan timor oan, atu kontribui hodihasai povu timor husi ema nia ukun.

“Buat hotu nebe maka hau halo, hau hakarak kumpri deit hau nia dever hanesan timor oan nian, ohin loron ita ukun aan rejultadu husi esforsu timor oan hotu-hotu nian,” nebe maka rejumu badak ida nebe luta nain nee fo ba jornalista timoroman.com iha nia residensia farol Dili, Kuarta (15/05/2013).

Maski iha ona rejumu maibe timoroman.com ladun satisfas hakarak atu hatene lolos, oinsa maka atual Prezidente Partidu FRETILIN nee fo nia aan tomak ba iha luta nee. Entaun tuir mai ita ba hatene istoria partisipasaun Lu-Olo nian desde inisiu, no sa obstaklus oin-oin iha iha prosesu luta nia laran nebe konsege ultra pasa, no too agora (Ukun aan) saida maka nia nee sei hakarak kontinua atu halo ba povu timor leste ida nee?

Timoroman.com (T.C): Motiva saida maka halo ita fo ita nia aan (dedika) tomak hodi luta kontra kolonialista no inimigu Forsa Indoneziu durante tempu 24 anos nia laran.

Lu-Olo : Kuandu hau sei kiik iha 1972-1973, hau komesa hare ona katak buat balun nebe maka ladun los husi malae mutin sira nebe maka mai ukun ita. Politika maka nee ka, la politika maka nee ka hau mos la hatene, maibe hau senti deit katak sira nia ukun nee ladun los, tanba sira halo ita povu sira ba asuliar, servisu ubrigatoriu, no halo ita nia povu konforme deit sira nia hakarak, no halo ita nia povu moris la hakmatek iha nia rain rasik. Entaun dalaruma mosu kontradisaun no problema hasoru malae hanesan problema pessoais.

T.C : Entaun oinsa ita bele simu situasaun sira nee ?

Lu-Olo : Buat sira nee hau tau iha hau nia laran nafatin. Husi destera, kastigu no mai too iha Forsa Indonesiu Okupa hodi oho, buat sira nee hanesan motivasaun nebe halo ita katak, Mate Ka Moris ita tenki Ukun Rasik Aan. Too iha 1974 komesa rona ona katak portugal mos komesa rungu ranga ona kona ba ditadura salajar ninian, (Kub Bunga iha Lisboa). Iha 1975 ita nia partidu politiku mos komesa mosu ona iha ita nia rai laran, entaun hau komesa observa partidu sira nee nia lideransa ida nebe maka sei atu bele lori povu nee sai husi susar nebe sira infrenta. 

Hau eskolha kedas partidu FRETILIN. Tanab so unika husi nia maka bele rejolve dunik povu nia hakarak no hau senti katak nia maka bele representa identidade povu timor nian no aspirasaun, entaun iha neba (1975) hau husik hau nia estudu tama dunik ba FRETILIN nudar militante ida.

T.C : Antes nee ita eskola iha nebe ?

Lu-Olo : Antes nee hau halo estudu iha 1973 hau eskola iha Liceu, foin atu pasa ba iha II siklu nian, derepenti funu nee moris entaun hau la konsege kontinua hau nia estudu, ba iha ailaran defisil tebes atu hetan livru, ida atu hetan lapijera ida, kadernu ida para atu hakerek. 

T.C : Oinsa ho konhesimentu nebe minimu bele lidera kombatente sira ?

Lu-Olo : Hau simplesmente hare deit oinsa atu hasoru funu, loron ba loron ami estuda deit maka taktika ho estratejia militar Indonesia ninian no Politika Indonesia ninian, hanesan mos husi parte ita nian ita hare mos sa estratejia ka sa tatika ka sa politika bele halo. Kona ba moris nian, hau sempre estuda karakter kada ema ida nian kada soldadu ida ka kada kombatente ida ninia hahalok, servisu, ninia hanoin, no ninia sentimentu. Hau sempre akompanha nafatin, saida maka momentu ida nee nia hakarak, no saida maka momentu ida nee nia hanoin, iha kada momentu konkretu ida hau sempre akompanha hela nafatin para atu bele tenta kumprende nia hanesan guirelheiru ida. Alende nee hau mos hare hotu husi tropa Indonesia ninian wainhria tama ba ailaran atu tiru malu hare pontu ida nebe maka sira forte, no pontu ida nebe maka sira fraku, sira fraku tanba saida entaun hau tenta estuda buat sira nee hotu. I estuda mos kona ba Timor nia furak natureja ninian hodi kontinua luta ba libertasaun.

T.C : Situasaun defisil saida deit maka ita boot sira infrenta no kosege ultra pasa iha ai laran ?

Lu-Olo : Situasaun iha ai laran nee kuaje defisil hotu, tanba ita lori hela nafatin loron ba loron ita nia moris ho ita nia mate iha ita nia mosila laran nebe, la iha dehan katak ida nebe maka defisil liu. Maibe atu halo hanesan sasukat ituan, defisil liu maka iha momentu ida nebe maka baje de apoiu rahun, katak husi fronteira norte no sul monu ba inimigu nia liman laran, halo ita nia populasaun sira barak liu mate, ba bombardeiru, kilat musan no mate ba hamlaha, iha setor ponta leste nebe halibur aan iha foho matebian, barak mate husi bombardeiru nebe harahun fatuk hanehan mate. situasaun hirak nee maka defisil liu.

Depois defisil liu mos bainhira haketak malu tanba sira nebe maka mai entrega aan ba bapak nia liman laran nee atu mate ka moris ita la hatene, no ami nebe desidi hela iha ai laran mos ami moris halo nusa nee ami la hatene, maibe ami nia determinasaun ida katak, ita tenki kontinua nafatin halo funu, tanba ita nia familia sira nebe ba rende konserteja indonesia sira sei oho hotu entaun, sira bele tiru mate ita mos la iha buat ida. situasaun ida nee maka defisil tebes.

Depois defisil ida tan fali mai iha tinan 1980 militar Indonesia komesa halo operasaun boot ida hasoru ami, kuaje ita nia lider sira II Jerasaun FRETILIN nian sira atu mate mohu, Ita nia Saudozo Prezidente Nicolao Lobato, Vicente Reis, Sahe no membru Komite FRETILIN nian sira seluk, entaun ami kiik sira iha ailaran ami desidi katak ita tiru malu ba maka ita bele mate, maibe too ikus fali ami hetan fila fali Maun boot Xanana, Mau Hunu, Bazuka, sira nain tolu nee dehan sei moris, entaun ami nia laran nee metin fila fali, tanba hamutuk nafatin ho sira para bele kaer funu.

Ami senti ona katak pelo menus bele iha ona ida para bele kondus nafatin funu ida nee, Entaun iha fali ami nia restruturasaun, ami foti fali kedas atual Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmao, nudar lider FRETILIN nian para bele kontinua kaer ba resistensia iha foho leten, kontinua mai too iha remata iha 1991, tanba nee maka entermos de rais (pada dasarnya) situasaun nee hotu-hotu defisil maibe kontinua no konsege ultra pasa para bele too mai ohin loron

T.C: Komunikasaun oinsa maka entre Frente Armada, Klandestina, no Diplomatika halo hodi kondus funu nee too ukun rasik aan?

Lu-Olo : Frente Armada no Frente klandisitina nee kuaje besik malu, ita nia populasaun sira entrega aan ba iha tropas nia liman, antes ida nee ami hateten kedas ita laos atu tun ba rende maibe ita tun ba atu hamutuk ho inimigu hodi konhese didiak inimigu para luta hasoru Indonesia nafatin. Ida nee sai hanesan linha jeral orientasaun ida ba povu tomak nebe tun mai husi matebian, iha rejiaun seluk hau lahatene maibe rejiaun ponta leste pelu menus ami hatete hanesan nee.Entaun FRENTE klandestina hau bele hateten katak moris iha momentu tun mai rende nee, sira kontinua ona sira nia servisu so que ariskadu la halimar, tanba momentu neeba maka bapak sira kuandu rona is deit mos oho lakon kedas, frente ida nee hahu ho ekipa nebe kiik liu. Entaun FRENTE ida nee komesa desemvolve mai oin ona pratikamente entaun nee komesa belar liu tan katak povu tomak bele fo ona sira nia apoiu. Entaun, FRENTE iha kontaktu metin ba ailaran, nia funsaun maka atu fo informasaun ba guerelheiru sira kona ba tatika no estratejia no politika inimigu ninian, para ami hodi ida nee halo analija ba situasaun iha rai laran. 

FRENTE armada sai hanesan fator ida determinante tanba so nia iha maka frente sira nee bele moris, se nia la iha frente rua nee defisil atu lori ita manan funu ida nee, entaun frente armada kaer metin nia determinasaun no hodi fo iss ba iha frente diplomatiku bele kolia ba iha liur. FRENTE diplomatiku mos hanesan ema Grupu ituan liu maka forte, hanesan DR Ramos Horta, Dr, Mari Alkatiri, Dr Luiz Guterres ‘Lugu’, Roque Rodrigues ho sira seluk, sira parese nain 5 ka nain 6 hanesan nee maka ativu liu iha liur hodi kontinua desemvolve aan entaun FRENTE ida nee mos komesa belar liu ona.entaun FRENTE Armada kontinua fo korajem nafatin ba ita nia povu halo kilat tarutu nafatin iha i laran, halo inimigu sira mate hulan mai iha sidade laran entaun halo ita nia komunidade sira iha korajem katak ita nia sei garante katak ita seidauk lakon funu tanba sira sei iha ai laran mos sei iha, ita nia povu bele sai hanesan forsa moral no plitika ba iha itania funu ida nee. 

Maibe FRENTE diplomatiku hau bele hateten katak fator determinante ida nebe boot tebs tanba sira nia funsaun oinsa konsege konvense komunidade internasional nia opiniuan publiku para nasoens unidas tama mai iha timor halo referendu iha ita rai laran,no ikus mai rejutadu dunik ita manan, entaun relasaun entre FRENTE tolu nee determinante iha luta ida nee.

Durante iha nia vida tomak husikdeit ba oinsa atu luta ba ukun rasik ann nian, maibe nia modestia katak maski pratikamente nia liu husi dalan ida maibe konta hamutuk ho presensa husi timor oan sira hotu nian.

Hau nia vida pratikamente lao husi dalan sira nee hotu, maibe hau hakarak hateten buat sira nee hotu nee ho hau nia modestidade katak, funu nee ita povu tomak nia partisipasaun hau simplesmente hau hanesan kontribui deit hanesan timor oan, para liberta ita nia rain, no mos ajuda para atu hari ita nia estadu liu husi ita nia konstituisaun RDTL no fo mos tomada de pose ba primeiru Prejidente RDTL. 

Lu-Olo iha restaurasaun Independensia ba ba 11 nee husik hela mensajem katak atu ema hotu halo reflesaun para hodi hadia povu nee moris diak iha futuru.

20 de maiu ida nee mai husi rejultadu esforsu timor oan hotu nian, laos hau mesak deit maibe nee hotu hotu nia esforsu. Partikularmente iha Primeira asembleia nebe maka hau rasik maka lidera esforsu hodi halo lei inan ida nee para atu restaura fila fali independensia nebe ita iha nanis ka iha 28 Novembru FRETILIN proklama tiha ona.

Independensia nee mai husi FALINTIL nebe kaer metin nia kilat iha ai laran nunee nee mos suhu metin konsiensia povu ninian para atu bele halo resistensai katak bele terus bele mate bele destera bele buat hotu, nebe indepensia ida nee kuda metin tiha ona iha sira nia neon, entaun sira kontinua defende nafatin, tanba nee maka husu atu ema hotu halo reflesaun oinsa lori espiritu povu nian ba hetan moris diak. (pol)

May 21, 2013

www.timoroman.com